Wyrównanie wpływów z 1% dla organizacji pożytku publicznego

Jakie zmiany wpłyną na wysokość 1%

Od początku roku jesteśmy świadkami gruntownej przebudowy systemu podatkowego. Modyfikacjami obejmującymi rozliczenia większości polskich podatników są w szczególności zwiększenie kwoty wolnej od podatku (do poziomu 30 000 zł) oraz obniżenie stawki podatkowej (z 17% do 12%) dla osób, których dochody nie przekraczają wartości 120 000 zł rocznie. Mniejsza ilość wpływów z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych jest równoznaczna ze spadkiem środków przeznaczonych na prace samorządów oraz organizacje pożytku publicznego (dalej również: OPP).

Od 2023 r. wyrównanie 1% dla OPP

W ramach zmian uchwalonych przez Sejm w dniu 12 maja 2022 r. - stanowiących głównie nowelizację ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (dalej: ustawa o PIT) - doszło również do wprowadzenia mechanizmów osłonowych dla OPP. Rada Ministrów uznała, że w ramach skompensowania strat poniesionych przez OPP (będących rezultatem zmian w ustawie o PIT), konieczne będzie dodanie nowej instytucji prawnej. Jej założeniem jest pomoc w utrzymaniu wyników finansowych OPP na analogicznym poziomie jak w 2022 roku.

Modele wyrównania 1% dla OPP

O ile koncepcja pomocy dla OPP powinna spotkać się z ogólną aprobatą organizacji pozarządowych, o tyle sposób jej ukształtowania sprawia, że obecny kształt tej instytucji budzi wiele zastrzeżeń. W pierwszej kolejności wskazania wymaga, że wyrównanie 1% dla OPP będzie polegało na rozdystrybuowaniu tej kwoty:

1. w proporcji, w jakiej pozostaje udział kwoty środków pochodzących z 1% podatku dochodowego od osób fizycznych przekazanej w danym roku na rzecz organizacji pożytku publicznego do łącznej kwoty tych środków przekazanej na rzecz wszystkich organizacji pożytku publicznego w tym roku lub
2. w trybie otwartego konkursu ofert;
3. w sposób wskazany przez Radę Działalności Pożytku Publicznego.

Wyrównanie proporcjonalne

Spośród wyżej przedstawionych, należy uznać, iż tryb wskazany w pkt 1) wypełnia postulat równego rozdzielenia wyrównania dla OPP. Po pierwsze, jego założeniem jest proporcjonalne rozdystrybuowanie środków dla organizacji pozarządowych, których wpływy z 1% w sposób niekorzystny odbiegają od przychodów z tego tytułu w 2022 roku.

Po drugie - jak podkreślono również w uzasadnieniu do projektu ustawy - łączna kwota środków pochodzących z 1% od 2024 roku podlegać będzie corocznej indeksacji o wskaźnik średniookresowej dynamiki produktu krajowego brutto w cenach bieżących, ustalany jako średnia geometryczna za ostatnie osiem lat, liczonych do roku poprzedzającego o dwa lata rok budżetowy.

Mimo wszystko należy zauważyć, iż pierwszy spośród wymienionych trybów rozdysponowania 1% podatku na organizacje pozarządowe, obarczony jest pewnymi wadami strukturalnymi. Już przy pobieżnej analizie można zauważyć, że proponowane zmiany nie uwzględniają rosnącej popularności tej formy pomocy wśród podatników. Brak ujęcia wskaźnika wzrostu przychodów organizacji pozarządowych powoduje przyjęcie założenia, że przekazywana ilość środków z 1% na OPP nie uległaby podwyższeniu, gdyby stan prawny się nie zmienił.

Konkurs ofert

W tym miejscu należy wskazać, iż pomimo faktu, że otwarty konkurs ofert został uregulowany w art. 13 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie i do tej podstawy prawnej odnoszą się zapisy uchwalonej ustawy, to nie jest to twór kompleksowo uregulowany w tym miejscu. Otwarty konkurs ofert przybiera formę swoistego przetargu, zaś pełne unormowanie tej instytucji wymaga posiłkowaniem się przepisami Kodeksu cywilnego.

Inny sposób wyrównania

Jako szczególnie niepokojący jawi się fakt dyskrecjonalności wyboru spośród powyższych trybów rozdysponowania wyrównania dla OPP. Wskazanie jednego z trzech powyższych sposobów kompensaty 1% będzie mogło być dokonane całkowicie uznaniowo, bez znacznego wyprzedzenia czasowego. W obliczu wyboru metody z pkt 3) - innego sposobu podyktowanego przez Radę Działalności Pożytku Publicznego - decyzja o metodzie dokonania wyrównania będzie podejmowana do końca lutego roku, którego mechanizm osłonowy dotyczy.

Mając na uwadze, iż zgodnie z uchwalonym projektem ustawy, wyrównanie ma być dystrybuowane w terminie do 15 września, odstęp czasowy nieznacznie wykraczający ponad półrocze, uznać należy jako niewystarczający. W obliczu odejścia od proporcjonalnego rozdzielenia kompensaty dla OPP i skorzystanie tym samym z konkursu ofert bądź bliżej nieoznaczonego sposobu wybranego przez Radę Działalności Pożytku Publicznego, organizacje pozarządowe będą zmuszone sięgnąć do alternatywnych metod pozyskiwania środków celem umożliwienia kontynuacji ich bytu. Przedstawionego problemu ustawodawca jednak nie dostrzegł, dając temu wyraz zarówno w projekcie ustawy jak i jego uzasadnieniu.

Brak stabilnego systemu kompensaty

Ponadto należy zauważyć, iż wskazanie jednej z metod wyrównania ma odbywać się za pośrednictwem rozporządzenia, aktu prawnego o niższej randze, który może być wydany w niemalże każdej chwili - uwzględniając ograniczenia ustawowe - z momentem wejścia w życie w terminie 14 dni od dnia ogłoszenia. Takie rozwiązanie sprawia, że może dojść do zmiany sposobu dystrybucji wyrównania 1% na OPP już przyjętego. Co nie wynika bezpośrednio z treści przepisów nowelizowanej ustawy, lecz sugeruje kształt rozporządzenia, niewykluczone jest stosowanie każdego z trzech sposobów rozdysponowania 1% jednocześnie, tyle że w różnych bądź równych proporcjach. Może bowiem dojść do uznania, iż kompensata będzie dokonana w następujący sposób:

“x % kwoty tego wyrównania zostanie rozdystrybuowane w sposób, o którym mowa w art. 27d ust. 4 pkt 1 ustawy;
y % kwoty tego wyrównania zostanie rozdystrybuowane w sposób, o którym mowa w art. 27d ust. 4 pkt 2 ustawy;
z % kwoty tego wyrównania zostanie rozdystrybuowane w sposób, o którym mowa w art. 27d ust. 4 pkt 3 ustawy.”

Jak 1% jest przekazywany w innych krajach?

Wskazania wymaga, iż w toku prac legislacyjnych nad projektem ustawy doszło do odrzucenia poprawki, która proponowała zmianę wartości przekazywanej na OPP przy rozliczeniu deklaracji rocznych PIT - z 1% na 1,5%. W obliczu podwyższenia kwoty wolnej od podatku przy jednoczesnym obniżeniu I progu podatkowego - brak uznania tej modyfikacji nie znajduje uzasadnienia. Zauważyć należy, że w innym systemach prawa podatkowego, obowiązujących u naszych wschodnich sąsiadów np. w Rumunii i Litwie - podatnicy mają możliwość przekazania 2% swojego podatku na pomoc organizacjom pozarządowym.

Brak możliwości zaskarżenia

Ustawa nie przewiduje również możliwości zaskarżenia modelu dystrybuowania wyrównania przyjętego w danym roku. Istnieje bowiem uzasadniona obawa, że dojdzie do sytuacji, w ramach której wyrównanie 1% na OPP zostanie rozdystrybuowane np. organizacji pozarządowej niemającej tak dużego znaczenia w wymiarze społecznym jak organizacja pozarządowa wspierająca ofiary rosyjskiej agresji na obywateli Ukrainy.