Podatki, rys historyczno-językowy

Czym jest podatek?

Podatek jest to świadczenie pieniężne pobierane przez państwo, pod przymusem, bez konkretnego, bezpośredniego świadczenia wzajemnego. Zebrane podatki są wykorzystywane na potrzeby ustalone przez organ pobierający. Współcześnie uznaje się, że podatki są świadczeniami pieniężnymi, jednak historia zna inne rodzaje podatków.

Podatki istniały już 4000 lat przed naszą erą – wywodzą się ze świadczeń osobistych i darów na rzecz panującego. Początkowo miały charakter dobrowolny, potem zwyczajowy, aż wreszcie stały się prawem. Podatki przekształcały się ze świadczeń na rzecz panującego w świadczenia na rzecz państwa, z pobieranych w miarę potrzeby na pobierane regularnie, z pobieranych w naturze na podatki pieniężne.

Okres od powstania pierwszych cywilizacji do około V wieku n.e.

W starożytności podatkami i daninami były obciążone tylko niektóre grupy ludności.

W starożytnym Egipcie w ramach podatków rolnicy oddawali na potrzeby wojska i administracji część zbiorów, rzemieślnicy – część swych wyrobów, a kupcy składali daniny. Podatki były na tyle dotkliwe, że do naszych czasów przetrwała opowieść o buncie, który miał miejsce za panowania XIV dynastii, czyli w XVIII lub XVII wieku p.n.e. Opowieść ta głosi, że w jednej z prowincji ludność w odruchu samoobrony zabiła wszystkich poborców podatkowych. Na skutek tego przez 40 lat nie zjawił się tam żaden wysłannik urzędu podatkowego, co ponoć zaowocowało rozkwitem całej prowincji.

W starożytnym Rzymie obok łupów wojennych i danin (ofiar składanych w naturze), wprowadzono świadczenia pieniężne, o których wspomina nawet Biblia. Słowami „cesarzowi – co cesarskie” Jezus uznał zasadność podatku pogłównego – pobieranego od każdej zobowiązanej do tego osoby. Święty Paweł w liście do Rzymian (Rz 13,6-7) również nakazuje płacić podatki.

W średniowieczu większość dochodów władcy pochodziła z majątków ziemskich, przywilejów monarszych i ceł.

Początkowo podatki pobierane były w naturze, w formie łupieży np. skór i futer wiewiórczych, lisich czy gronostajowych. I tak podworne w XIII w. wynosiło dwie skórki wiewiórcze rocznie. Od XII w. zaczęła wchodzić w życie moneta i ona z czasem zastąpiła podatek w naturze.

W średniowieczu możemy wyróżnić takie podatki, jak:

• poradlne (powołowe) – płacone początkowo od ilości radeł lub wołów, a później od ilości łanów, przy czym danina ta miała charakter podatku stałego oraz nadzwyczajnego, a więc nakładanego w sytuacjach nadzwyczajnych, np. zawarcia związku małżeńskiego władcy lub jego dzieci, czy też konieczności wykupu jego samego lub jego dzieci, bądź któregoś z dostojników z niewoli. Poradlne nadzwyczajne nazywane było też pomocowym i z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że przybierało formę:

a) narzazy tj. daniny z wieprzów i owiec,

b) daniny opolnej, tj. z krów i wołów,

c) sepa, tj. daniny zbożowej.

• podworne – podatek pobierany od domów.

W Polsce za czasów pierwszej Rzeczpospolitej, szlachta w zamian za ustępstwa na rzecz królów, wywalczyła sobie (w drodze negocjacji) ograniczenia w nakładaniu na nią podatków.

W 1291 roku, w przywileju nadanym w Lutomyślu, Wacław II zobowiązał się do nienakładania nowych podatków na mieszkańców Małopolski, rycerzy oraz duchowieństwo.

W przywileju koszyckim, w zamian za uznanie praw Jadwigi do tronu polskiego, król Ludwik Węgierski ograniczył poradlne z 12 do 2 groszy z łanu chłopskiego; zwolnił też z obowiązku wykonywania na rzecz państwa mostów, dróg i wałów, a także obiecał nie nakładać nowych podatków.

Podatki w średniowieczu - od XV do XVIII wieku naszej ery 

W 1447 roku podpisano przywilej cerkwicki, w którym Kazimierz Jagiellończyk zobowiązał się do nienakładania podatków.

W 1454 po raz kolejny król zobowiązał się do nienakładania podatków w drodze ustanowienia przywileju nieszawskiego.

Od XVI wieku w Polsce płacono pogłówne, czyli podatek od osoby. Płaciła go ludność żydowska w zamian za opiekę króla; w latach 1500-1520 jako podatek nadzwyczajny płaciła go szlachta i duchowieństwo, w związku z zagrożeniem tatarskim i krzyżackim.

W XVII wieku pogłówne płacono dobrowolnie, a od 1717 roku było stałym podatkiem na utrzymanie wojska.

Lata od 1505 do 1613 były nazywane złotym wiekiem dla polskiej skarbowości – w okresie tym obok podwornego i poradlnego obowiązywały również takie podatki, jak:

• czopowe (szpuntowe) – odpowiednik dzisiejszego podatku akcyzowego. Był on pobierany od wyrobu, importu oraz wyszynku (sprzedaży na miejscu) napojów alkoholowych; piwa, wina, gorzałki, oraz miodu. Wysokość czopowego wynosiła ⅛ wywarzonej brzeczki – dla browarów oraz 1/18 zysków – dla szynkarzy. Brzeczka, to półprodukt stosowany do wyrobu np. piwa, wytwarzany ze słodu jęczmiennego, chmielu i innych dodatków;

• podymne – podatek płacony od każdego domu. Wysokość podymnego zależała od wielkości domu oraz miasta. Po roku 1775 podymne płacono również od każdego komina;

• kwarta – podatek w wysokości ¼ (a od 1567 – ⅕) dóbr królewskich płaconych na utrzymanie wojsk zaciężnych, kwarcianych; podatek ten płacił król;

• podatek łanowy – płacony przez kmieci, zagrodników, drobną szlachtę, mieszczan-rolników, (tzw. łanowe miejskie) od łanu, włóki (zgrzebia, śladu); podatek ten płacili również komornicy, młynarze, rybacy, smolarze i drobni rzemieślnicy wiejscy;

• szos – podatek od oszacowanej wartości nieruchomości, którego wysokość ustalana była na dłuższy okres dla każdego z miast; podatek ten płacili właściciele domów w miastach, a także kupcy, drobni przemysłowcy i rzemieślnicy miejscy;

• pogłówne żydowskie – pobierane od ilości głów, a później w formie zryczałtowanej, opłacane przez ludność żydowską;

• czwarty grosz celny – danina, która pobierana była w latach poborowych (uchwalanych przez Sejm), w formie dodatku do cła królewskiego, wynoszącego 3 grosze;

• podatek wodny – płacony przez kupców spławiających zboże i towary leśne do Gdańska i Elbląga. Z podatku wodnego zwolniona była szlachta handlująca własnym zbożem i drewnem). Podatek wodny był również nazywany podatkiem nogatowym, ponieważ był pobierany u rzeki Nogat;

• hiberna – podatek płacony na utrzymanie wojska w okresie zimowym. Początkowo płacony w naturze; użyczanie kwater, leż zimowych, potem wypłacono jako dodatek do żołdu żołnierzom.

Dochodami skarbu nadwornego (królewskiego) – obok dochodów z dóbr ziemskich królewskich (tzw. królewszczyzn), żup solnych, olborów (dochodów z kopalń srebra w Olkuszu), mennic, ceł, myt koronnych – były również podatki królewskie, do których zaliczano: podwodne (wprowadzone w 1564 r. w miejsce obowiązku dostarczania podwód), stacyjne (pobierane od klasztorów i miast) oraz koronacyjne (obciążało miasta królewskie i przeznaczone było na koszty uroczystości koronacyjnych).

Podatki w tzw. długim wieku - okres od XVIII do XX wieku naszej ery

Zmiany w podatkach w dużej mierze nastąpiły po pierwszym rozbiorze Polski. Po 1775 roku wprowadzono tzw. cło generalne – podatek w wysokości 3,3% wartości towarów będących przedmiotem wymiany międzynarodowej.

W 1788 roku Sejm czteroletni uchwalił tzw. “dobrowolną ofiarę na naglące potrzeby ojczyzny”, tj. na wojsko. Nałożono również opłaty stemplowe od nadawanych urzędów, na duchowieństwo.

Rok później uchwalono tzw: “ofiarę wieczystą”, inaczej nazywaną ofiarą dziesiątego grosza – jako podatek od szlachty oraz duchowieństwa, którego nie można było przerzucać na poddanych. Ofiara wieczysta była przeznaczona na powiększenie sił krajowych i wynosiła 10% dochodów z ziemi – od szlachty, 20% dochodów – od duchowieństwa.

W okresie tym obowiązywały również takie podatki, jak:

• podymne (podworowe) – płacone od każdego komina na dachu. Niektóre budynki o tzw. użyteczności publicznej; szkoły, szpitale były zwolnione z podymnego. Podatek podymny zlikwidowano ok. 1900 r.

• kwarta

• zsypka zbożowa – podatek ustanowiony przez Sejm na wyżywienie wojska.

Podatki współcześnie - okres od 1914 roku do dziś

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku spowodowało konieczność ujednolicenia systemu podatkowego w RP, który był inny w każdym z trzech zaborów. Przyczyną unifikacji systemu podatkowego był również nawyk chowania pieniądza jako własnego skarbu oraz konieczność emitowania pieniądza zastępczego przez gromady, miasta oraz wsie. Co z kolei było spowodowane niepewnością co do kształtu ostatecznych granic Polski.

Ujednolicenie systemu podatkowego nastąpiło w latach 1920-1923 – wtedy uchwalono Ordynację podatkową regulującą przepisy w sprawie poboru podatków. Jednakże wybuch II wojny światowej zniweczył dotychczasowy przepisy oraz jednolitość podatkową na długi czas.

Sprawami podatkowymi ponownie zajęto się w 1945 roku, kiedy to Minister Skarbu reaktywował ochronę skarbową. 7 marca 1950 roku urząd Ministra Skarbu został przekształcony w funkcjonujące dziś Ministerstwo Finansów.

Obecnie obowiązujące przepisy dotyczące podatków znajdują się w Ordynacji Podatkowej uchwalonej w dniu 29 sierpnia 1997 roku – jeśli chodzi o zobowiązania i kary podatkowe. Natomiast poszczególne rodzaje dzisiejszych podatków mają “swoje” ustawy, np. ustawa o PIT, ustawa o CIT, itd.

Aktualnie w Polsce wyróżniamy 13 rodzajów podatków. Dziesięć spośród nich to podatki bezpośrednie – obciążające bezpośrednio podatnika i stanowiące jego koszt, takie jak:

1. podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT) – podatek od osobistych dochodów, płacony co roku do urzędu skarbowego. Jego stawka to 18, 19 lub 32% – w zależności od wysokości i rodzaju dochodów.

2. podatek dochodowy od osób prawnych (CIT) – podatek płacony przez firmy, spółki. Wysokość podatku, to 19% dochodów.

3. podatek od spadków i darowizn – wysokość podatku jest zróżnicowana, zależy od sposobu pokrewieństwa z daną osobą oraz wartością spadku, darowizny. Podatek należy zapłacić w ciągu miesiąca od otrzymania spadku, darowizny. Z podatku tego zwolnione są osoby o najbliższym stopniu pokrewieństwa.

4. podatek od czynności cywilnoprawnych – podatek płacony przy zawieraniu pewnych umów, np. sprzedaży, pożyczki, darowizny. Podatek wynosi od 0.5-1% i płaci się go w terminie 14 dniu od dokonania czynności cywilnoprawnej.

5. podatek rolny – podatek od gruntów sklasyfikowanych jako użytki rolne. Stawka podatku wynosi równowartość od 2,5-5 q żyta od hektara przeliczeniowego. Podatek jest płacony co kwartał.

6. podatek leśny – podatek od posiadania lasów. Stawka podatku wynosi równowartość od 0,110 do 0,220 m3 ceny drewna. Podatek jest płacony raz na kwartał lub raz na miesiąc.

7. podatek od nieruchomości – podatek od posiadania domu lub gruntu. Wysokość stawek podatku określa, w drodze uchwały, rada gminy, z uwzględnieniem górnych granic stawek ogłaszanych przez Ministra Finansów w drodze obwieszczenia. Podatek jest płacony raz na kwartał lub raz na miesiąc.

8. podatek od środków transportowych – podatek od niektórych pojazdów o masie powyżej 3,5 tony. Stawki podatku uchwala rada gminy. Jest on płacony 2 razy w roku.

9. podatek tonażowy – podatek płacony przez przedsiębiorców żeglugowych. Stawka podatku wynosi 19% dochodu i jest płacony raz na miesiąc.

10. podatek od wydobycia niektórych kopalin – podatek od wydobycia miedzi, srebra, ropy naftowej i gazu ziemnego. Stawki podatku są obliczane miesięczne na podstawie średniej arytmetycznej dziennych notowań danej kopaliny na odpowiedniej giełdzie. Podatek jest płacony raz na miesiąc.

a trzy to podatki pośrednie – nakładane na dobro, usługę, wliczane w cenę towarów, takie jak:

1. podatek od towarów i usług (VAT) – jest on wliczony w cenę danego towaru – jeśli chodzi o ostatecznego odbiorcę. Natomiast osoby obracające towarem VAT rozliczają VAT miesięcznie lub kwartalnie. Stawka VAT, to 23, 8 lub 5%.

2. podatek akcyzowy – podatek obejmuje produkcję oraz obrót wyrobami energetycznymi, energią elektryczną, alkoholem i napojami alkoholowymi oraz wyrobami tytoniowymi.

3. podatek od gier – podatek od gier hazardowych, takich jak gry losowe, zakładów wzajemnych i gier na automatach. Stawka podatku wynosi – w zależności od rodzaju gry – od 2,5 do 50% lub 2 000 zł miesięcznie. Podatek jest płacony raz na miesiąc przez osoby prowadzące działalność w zakresie gier wzajemnych.

Od 15 stycznia 2016 obowiązuje również 17 rodzaj podatku – podatek od niektórych instytucji finansowych. Jest to podatek płacony przez banki polskie i zagraniczne oraz instytucje kredytowe. Podatek wynosi 0,0366% podstawy opodatkowania miesięcznie.

Oprócz głównych 14 rodzajów podatków w Polsce występują dodatkowo takie podatki, jak:

a) opłata targowa – opłata pobierana od osób sprzedających na targowisku. Wysokość podatku określa rada gminy, miasta.

b) opłata uzdrowiskowa – opłata pobierana od osób, które przebywają dłużej niż dobę w miejscowościach uzdrowiskowych. Wysokość podatku oraz stawki określa rada gminy, miasta.

c) opłata miejscowa – opłata pobierana osób przebywających dłużej niż dobę w miejscowościach o szczególnie korzystnych warunkach klimatycznych. Wysokość podatku oraz stawki określa rada gminy, miasta.

d) opłata od posiadania psów – rada gminy może wprowadzić podatek od posiadania psów.